تالیف و گردآوری:اپتومتریست محسن شاهپری

ساختمان و آناتومی چشم :

برای درک بیماری ها و شرایطی که می توانند روی چشم تأثیر بگذارند، به درک آناتومی چشم نیازمندیم.
•

کاسه یا حدقه چشم(orbit)
کره چشم(Globe) در یک حفره استخوانی قرار می گیرد که به آن کاسه چشم می گویند. ۷ استخوان در ایجاد جداره های آن نقش دارد که عبارتند از : استخوان فرونتال (پیشانی)، زیگوما (گونه ای)، ماگزیلا، اتموئید، اسفنوئید، لاکریمال (اشکی) و پالاتین (کامی).

استخوان‌های زیگوما و ماگزیلا،کف کاسه چشم را تشکیل می‌دهند ونازک‌ترین استخوان‌های بدن هستند. ضربه به سر،به خصوص مشت خوردن در این ناحیه باعث شکستگی این دو استخوان می شود.نازک بودن این استخوان ها در واقع نقش محافظتى براى کره چشم دارد و نیروى ضربه را به دیواره استخوانى و سینوسها منتقل مى کند تا آسبب کمتری به کره چشم برسد.

عضلات خارجی چشم(external mucles)
کره چشم باشش عضله خارجی چشم به کاسه چشم متصل است. این ماهیچه ها چشم را به اطراف حرکت می دهد و یا آن را می چرخانند و همچنین عمل تقارب و تباعد را انجام می دهند.
ماهیچه های خارجی چشم به قسمت سفید چشم به نام صلبیه متصل می شوند.

ملتحمه(conjunctiv)

سطح سفیدی چشم(صلبیه)در قسمت قدامی و سطح داخلی پلک ها با یک غشای شفاف به نام ملتحمه پوشیده شده است .

قرنیه(cornea)
بخشی از پردهٔ صُلبیه است که در جلو چشم قرار دارد و کاملاً شفاف است و نور را به‌سهولت از خود عبور می‌دهد. قرنیه به عنوان یک لایهٔ نازک و شفاف، در بخش جلویی کرهٔ چشم قرار دارد و زلالیه، عنبیه و مردمک را می‌پوشاند. قطر قرنیه ۱۲–۱۱ میلی‌متر و ضریب شکست آن ۱٫۳۷۷ است. درون قرنیه هیچ گونه رگی وجود ندارد.

قرنیه از ۳ لایهٔ سلولی و دو غشا تشکیل شده‌است. این لایه‌ها از سطح قرنیه به عمق آن به ترتیب عبارت اند از:

بافت پوششی (اپی‌تلیوم)
غشاء بومن
استرومای قرنیه
غشاء دسمه
بافت آندوتلیوم
تصویر زیر لایه های مختلف قرنیه را نشان میدهد:

اشک:
•

لایه های اشک جلوی چشم را روان نگه می دارد.

اشک چشم را روان و مرطوب میکند،اجسام ریز خارجی را از چشم خارج میکند و باعث ضد عفونی می شود.
اشک از سه لایه تشکیل شده است که در تصویر بالا نشان داده شده است. این سه لایه با هم لایه اشک نامیده می شوند . لایه مخاطی توسط ملتحمه ساخته می شود. قسمت آبکی اشک توسط غده اشکی ساخته میشود.غده میبومین روغنی را می‌سازد که بخشی دیگر از لایه اشکی می‌شودو مانع تبخیر سریع اشک و خشکی چشم میگردد. اشک از طریق مجرای اشک از چشم خارج می شود .لایه اشک وظایف بسیار مهمی دارد که جداگانه توضیح داده می شود.

•

اتاق قدامی

نور بعد از عبور از لایه اشکی و قرنیه به داخل چشم متمرکز می شود .
پشت قرنیه فضایی پر از مایع (زلالیه)به نام اتاقک قدامی وجود دارد.

مایع زلالیه
اتاق قدامی بوسیله مایع شفافی بنام زلالیه(Aquis)پر می شود. زلالیه علاوه بر تغذیه بافت‌های قرنیه باعث حفظ فشار چشم می شود، زلالیه نیز از چشم در ناحیه ای به نام زاویه اتاق قدامی تخلیه می شود .ترشح و تخلیه متناسب زلالیه علاوه بر تغذیه قرنیه،باعث تنظیم فشار چشم(IOP)می شود.

•

•

عنبیه(Iris)
اتاق قدامی از جلو بوسیله قرنیه و از پشت بوسیله عنبیه چشم محصور می شود.عنبیه قسمت رنگی چشم را تشکیل می‌دهد و در واقع یک عضله حلقوی است. ماهیچه‌ عنبیه برای کنترل میزان نوری که به پشت چشم می‌رسد، مردمک(pupil) را گشاد یا منقبض میکند.عدسی(crystalin lens)

عدسی (Cerystalin Lens)
دقیقاً در پشت مردمک قرار دارد و با تغییر ضخامت خود باعث فوکوس نور روی شبکیه می شود (عمل تطابق یاaccomodation) این عمل بوسیله تارهای کوچکی به نام زونول و ماهیچه مژگانی(ciliary body) انجام می شود.
زنولها به کپسول نگهدارنده لنز متصل شده و آن را از دیواره چشم آویزان می کند. عدسی توسط کپسول عدسی احاطه شده است.بافت عدسی چشم ژلاتینی است و قابل تغییر شکل و کاملا شفاف و لایه لایه‌. این بافت ممکن است بر اثر سالخوردکی و یا بیماری و ضربه دچار کدورت شود که به آن آب مروارید (cataract)گفته می‌شود

قرنیه و عدسی با کمک به تمرکز نور هنگام ورود به چشم، هر دو نقش مهمی در ایجاد دید واضح ایفا می کنند. در واقع 70 درصد از قدرت تمرکز چشم از قرنیه و 30 درصد از عدسی حاصل می شود.

کره چشم و لایه های آن
کره چشم از سه لایه اصلی تشکیل شده است که از بیرون به داخل شامل:
. صلبیه(sclera)
. مشیمیه(choroid)
. شبکیه(retina)
صلبیه
صلبیه پوشش سفید بیرونی چشم است و یک بافت سخت و فیبری است که از قرنیه (بخش جلویی شفاف چشم) تا عصب بینایی در پشت چشم گسترش می یابد. قرنیه و صلبیه از یک نوع رشته های کلاژن ساخته شده اند.
در قرنیه ،الیاف به صورت ورقه ها و لایه ها قرار گرفته اند که باعث شفافیت قرنیه می شود ولی در صلبیه، الیاف به طور تصادفی مرتب شده اند.سختی صلبیه باعث حفاظت چشم در برابر ضربات می شود،همچنین یک طرف عضلات خارجی چشم به صلبیه متصل می شود.
صلبیه در کودکان، نازک‌تر است و ممکن است مقداری از رنگدانه زیرین را نشان دهد و کمی آبی به نظر برسد.به این حالت استافیلومای قدامی میگویند(staphyloma). در افراد مسن، رسوبات چربی روی صلبیه می تواند آن را زرد رنگ کند . افرادی که پوست تیره دارند ممکن است به طور طبیعی صلبیه تیره تری داشته باشند که بر اثر رنگدانه ملانین است.

مشیمیه
مشیمیه بین لایه های صلبیه و شبکیه قرار دارد و محتوی رنگ‌دانه‌ و مویرگ‌های فراوان است که تغذیهٔ عنبیه و سلول‌های گیرندهٔ نور شبکیه را بر عهده دارد. مشیمیه در جلوی چشم بخش رنگین آن، یعنی عنبیه را به وجود می‌آورد.
پوشش آن بسیار پررگ است و ملانوسیت‌های فراوانی در ان وجود دارد که رنگ سیاه این لایه، به دلیل وجود همین سلول‌هاست.رنگ سیاه باعث ایجاد پدیده فیزیکی اتاق تاریک می گردد و به ایجاد تصویر واضح روی شبکیه کمک می کند. تغذیه بخش خارجی شبکیه نیز به‌عهده مشیمیه است.
شبکیه

نوری که توسط قرنیه و عدسی به داخل چشم متمرکز می شود، از طریق زجاجیه به شبکیه میرسد.بافت شبکیه دارای سلولهای حساس به نور است
(فتو رسپتور-photoreseptor) که می‌توانند انرژی نور را به پیامهای الکتریکی تبدیل کنند.پیامهای الکتریکی از طریق عصب بینایی به مغز منتقل می شود و مغز عمل درک نور و بینایی را انجام میدهد.
بافت شبکیه شامل نورون‌ها است و توسط مشیمیه تغذیه و خون رسانی می‌شود.

لایه های شبکیه

در شبکیه ۵ لایه نورون سلول‌های عصبی دیده می‌شود. این لایه‌ها از داخل به خارج (به سمت مشیمیه) (در تصویر، از چپ به راست)، به ترتیب عبارت اند از:

• سلول‌های عقده‌ای یا گانگلیونی که آکسون‌های آن‌ها امتداد یافته و عصب بینایی را تشکیل می‌دهند.

• سلول‌های آماکرین که نورون‌های رابط میان سلول‌های دوقطبی و سلول‌های عقده‌ای هستند.

• سلول‌های دوقطبی.

• سلول‌های افقی که نورون‌های رابط میان سلول‌های گیرندهٔ نور و سلول‌های دوقطبی هستند.

• سلول‌های گیرندهٔ نور که شامل سلول‌های مخروطی و سلول‌های استوانه‌ای هستند.
نور پس از عبور از عدسی و زجاجیه، از طریق سلول‌های عقده‌ای به شبکیه وارد شده و بعد از پشت سر گذاشتن سایر لایه‌های شبکیه، سرانجام به سلول‌های گیرندهٔ نور می‌رسد. این سلول‌ها جریان نور را به پیام عصبی تبدیل کرده و آن را از طریق سلول‌های افقی به سلول‌های دوقطبی منتقل می‌کنند. به این ترتیب، پیام عصبی از سلول‌های عقده‌ای به عصب بینایی منتقل شده و به مغز می‌رود.

ماکولا (macula)یا لکه زرد

در قسمت مرکزی شبکیه ،ماکولا به صورت فرو رفتگی مایل به زردی است که به فاصله چند میلی متر در خارج و کمی پایین دیسک قرار دارد و مسوول دید مرکزی است. در مرکز ماکولا، فووا قرار دارد که فقط از سلول های مخروطی درست شده و خیلی نازک و فاقد عروق خونی می باشد، قطر ان۱٫۵ میلی‌متر است.این ناحیه دارای بیشترین دقت بینایی است. سلول‌های مخروطی در لکهٔ زرد، بلند، باریک و بسیار متراکم می‌باشند. عدم وجود رگ‌های خونی و بیشتر نورون‌های هدایت کننده در این ناحیه باعث می‌شود که نور به طور مستقیم بر روی سلول‌ها ی مخروطی بتابد.
فعالیت هایی مانند رانندگی، نوشتن، خواندن، تماشای تلویزیون، تشخیص چهره ی افراد و… همگی بر عهده ی ماکولا هستند.
هر چه از ماکولا دورتر می شویم تراکم سلولهای مخروطی کمتر شده و تعداد سلولهای استوانه ای بیشتر می شود.به این قسمت شبکیه محیطی گفته می شود که مسوول دید محیطی است.

زجاجیه(vitreous)

حفره زجاجیه بین عدسی و پشت چشم قرار دارد. یک ماده ژله مانند به نام زجاجیه حفره را پر می کند.این ماده مسوولیت حفظ شکل کروی چشم را به عهده دارد.علاوه بر آن به همراه زلالیه مسوول حفظ فشار داخل چشم است.این ماده فاقد هر گونه عروق و کاملا شفاف است.همچنین مانع رسیدن اشعه ماورا بنفش به شبکیه می شود.
عصب بینایی(optic nurve)

عصب بینایی دومین عصب از عصب جمجمه ای است . هر چشم یک عصب بینایی دارد.
عصب بینایی از دیسک بینایی(optic disc) شروع می شود,از کانال بینایی (یک سوراخ استخوانی در جمجمه) عبور می کند و وارد جمجمه شما می شود.در مسیر با عصب بینایی چشم مخالف برخورد می کند و یک ساختار X شکل به نام کیاسمای بینایی(kiasma) را تشکیل میدهد.سپس مسیرهای بالایی و پایینی به نام (Optic Radious) را ایجاد می کند.
در شکل زیر انتهای چشم(fundus)نمایش داده شده است.میتوانید دیسک بینایی(محل خروج عصب بینایی از چشم)را درسمت چپ بصورت یک دایره کوچک سفید رنگ ببینید.در مرکز تصویر ماکولا به شکل یک لکه تیره تر دیده می شود.عروق خون رسان نیز در تصویر به وضوح دیده می شود.

مسیرهای OR پیام های عصبی را به بخش بینایی مغز شما به نام قشر بینایی(visual cortex) منتقل می کنند. این قسمت از مغز اطلاعات حسی را برای بینایی پردازش می کند.
هر عصب بینایی دارای شاخه‌هایی است که به مغز شما می‌رود یا به فیبرهای دیگر می‌پیوندد. هنگامی که دو عصب بینایی در کیاسم بینایی متقاطع می شوند،نیمی از رشته های عصبی چشم چپ شما به سمت چپ مغز شما ادامه می یابد و بالعکس.
رشته های عصبی باقی مانده به هم می پیوندند. مغز شما سیگنال هایی را از هر دو چشم به طور همزمان دریافت می کند تا یک تصویر بصری منسجم ایجاد کند (دید دو چشمی).